.jpg)
Ivan Jovović: Kult Svetog Vladimira
Autor: Mr sci Ivan Jovović, predsjednik Matice crnogorske
Foto: Privatna arhiva
U sklopu manifestacije “Dani nematerijalne kulturne baštine Bara”, predsjednik Matice crnogorske mr sci Ivan Jovović učestvovao je na okruglom stolu u Dvorcu kralja Nikole. Ističući da se ovakvom manifestacijom Bar, odnosno Crna Gora pridružuju UNESCO konvenciji, koja daje mogućnost da svaki narod, tj, država pod kvalifikovanim uslovima zaštiti i čuva vlastitu nematerijalnu baštinu, Jovović je predstavio svoj rad “Kult Svetog Vladimira” koji prenosimo integralno:
Matica crnogorska je referntna ustanova, kada govorimo o kuttu Svetog Kneza Vladimira Dukljanskog, s obzirom da je Matica još 2016. uspjela domaćoj i inostranoj javnosti da učini dostupnim saznanja o ovom kultu, manifestujući svoju djelatnosti u formi izložbi Vladimirovih predstava, sa pratećim katalozima, publikovani dvojezično, na crnogorskom i engleskom, kao i crnogorskom i albanskom jeziku.
Mt sci Ivan Jovović
Navedena izložba je obišla mnoge crnogorske gradove, kao i one u zemljama regiona, gdje je bio zastupljen kult Sv. Vladimira Dukljanskog.
Uz naprijed navedeno, htio bih ukazati da je povodom obilježavanja hiljudugodišnjice od smrti kneza Vladimira 2016. prvi put u Crnoj Gori objavljena monografija o dukljanskom knezu i svecu, gdje sam imao zadovoljstvo da sudjelujem u realizaciji projekta u svojstvu zamjenika urednika i koautora spomenute publikacije.
Kako ovaj skup ima edukativni karakter, započeo bih saopštenje etimološkim objašnjenjem riječi kult.
Kult potiče od latinske riječi pod kojom se podrazumijeva kontinuirano vršenje nekih obrednih formi, bilo da su one iz sfere svjetovnog ili religijskog života, uključujući i ono manifestaciono iskazivanje poštovanja prema određenim nacionalnim i univerzalnim vrijednostima, kao što su sloboda, rad i slično, zbog čega obilježavamo, na primjer, državne praznike ili Prvi maj.
Shodno navedenom, da bi nešto označili kultom neophodno je okupljanje ljudi, godinama, decenijama ili stoljećima na tačno određeni dan, odnosno datum.
Odgovornost je na državnim organima
Danas govorimo na Danima nematerijalne kulturne baštine Bara, koja tek treba da dobije internacionalno značenje.
Među kandidovanim dobrima sa ovog podneblja, svakako najznačajnije mjesto pripada kultu Svetog Kneza Vladimira Dukljanskog.
Njegov kult je tokom minulih vremena doživio transformacije, u pogledu mjesta, forme i datuma njegovog obilježavanja.
Nauka je na stanovištu da je riječ o kultu sa milenijumskim trajanjem, mada ee njegova autentičnost drastično izmijenila protivpravnim instaliranjem objekta na vrhu planine Rumije još 2005. godine.
Takvom intervencijom, tj. devastacijom gotovo je doveden u pitanje status ovog nematerijalnog dobra.
Odsustvo u sprovođenju odluka nadležnih državnih organa, nepoštovanje pozitivnog prava Crne Gore, uz izraženu birokratizaciju navedenog procesa, uslovilo je nezavidno stanje u pogledu internacionalne vrijednosti ovog nematerijalnog kulturnog dobra Crne Gore, koje, inače, predstavlja jedan od markera savremenog crnogorskog duhovnog i državnog identiteta.
Jedno je sigurno, da je njegova suština od 2005. izgubila izvornost, a da postojeće obredne forme nemaju kapacitet za internacionalni status kult, shodno međunarodnom pravu.
Dakle, nadležni državni organi moraju konačno donijeti odluku kojom će lokalitet na vrhu Rumije vratiti u pređašnje stanje, pa samim tim dobiti mogućnost njegove internacionacionalne nematerijalne baštine Crne Gore ili će se nastaviti sa dosadašnjom praksom da kult ovog sveca bude i dalje predmet rasprava i razdora, koje su započete 2005. godine.
Kada je u pitanju kult sveca, onda govorimo da je knez Vladimir, prije svega, hagiografska ličnost, ali da se u istorijskim izvorima spominje kao vladar Duklje s kraja X i početka XI vijeka.
U tom kontekstu bitno je izdvojiti ćinjenice koje su neupitne za naučno razmatranje i tumačenje od onog što predstavlja vjerovanje ljudi.
Ovo je bitno iz razloga, što su mnogi elementi koji pripadaju kultu Svetog Kneza Vladimira Dukljanskoga bili predmet paušalnih interpretacija u literaturi, što je bio povod za različite zloupotrebe ove ličnosti.
U tom smislu navešću dva bitna segmenta ovog kulta, gdje treba razgraničiti ono mitsko od pozitivističkog stava nauke u konketnom slučaju.
Hrišćanska tradicija na paganskom spomeniku
Kao što je poznato, kult sv.Vladimira o Trojčindanu ili Duhovima na Rumiji okupljao je do nedavno pripadnike ili vjernike različitih konfesije i etniciteta.
Centralno mjesto, odnosno dešavanje odvija se u zoru na Duhove na vrhu navedene planine, gdje se nalazi tumul većih razmjera (namjenski naslagana gomila kamenja koju su vjernici vjekovima donosili), a koju narod barskog kraja naziva mogila.
Taj svojevrsni spomenik potiče još iz antičkog perioda, na kome se sa prvima zracima sunca iznosi Vladimirov krst, koji je, inače, u vlasništvu porodice Androvića iz sela Mikulića, podno planine Rumije, nakon čega pravoslavni sveštenik započinje crkveni obred, kome osim pravoslavnih, prisustvuju katolici i muslimani.
Gore spomenuto upućuje na činjenicu da je u pitanju kult koji sadrži elemente sinkretizma, gdje je došlo do preplitanja paganske i hrišćanske tradicije.
Ovo nije izuzetak, već na drugim tumulima imamo sličnu tradiciju, kao na lokalitetu Velja Mogila iznad naselja Šušanj, gdje katolički sveštenik na Spasovdan drži crkvenu službu.
Zanimljivo je da se na tumulima na vrhu Rumije ili na onom iznad Šušanja, uz neizostavan ritual vjernika iznošenja kamena, crkveni obredi se održavaju na tzv. pokretne crkvene praznike, koji su uslovljeni Uskrsom, što možemo dovesti u vezu da su obredne forme na naprijed navedenim tumulima nastali uslijed nekih tektonskih društvenih promjena na ovom prostoru. O
va pretpostavka je održiva ako je uslovljena činjenicom da je nestalo ili asimilovano starosjedilačko stanovništvo, a doseljeno stanovništvo je naslijedilo i saglasno svojim potrebama prilagodilo raniju tradiciju svojim vjerovanjima.
Do danas ne postoje naučna objašnjenja niti narodna kazivanja zbog čega i pravoslavna i katolička crkva stoljećima održava vjersku službu na paganskim spomenicima kulture, a koji nemaju poveznica sa hrišćanskom tradicijom.
Razgraničiti legendarno od naučnog pozitivizma
Da bi kult sv.Vladimira Dukljanskog doveli u vezu sa naučnim pozitivizmom treba izbjegavati nepotrebnu mistifikaciju, koja se u javnom diskursu namjenski plasira, pa je onda teško razgraničiti hagiografiju od istorigrafije.
U tom kontekstu važno je napomenuti da relikvija krst sv.Vladimira nije star hiljadu godina, nego se radi o krstu gotičke izrade s kraja XV ili početka XVI vijeka, na čijim rubovima je, inače, urezana latinska inskripcija, a koje je prvi opisao ruski naučnik Pavle Rovinski.
Kakav je bio i koliko je bio raspostranjen izvorni kult sv.Vladimira tokom dukljansko – zetskog perioda crnogorske istorije, ne može se dati precizan odgovor.
Propašću Dukljanskog kraljevstva, odnosno nestankom sa društveno – političke pozornice dinastije Vojislavljevića krajem XII vijeka on je potisnut od strane Nemanjića, a njegove mošti od 1215. godine više nijesu počivale u Krajini, s obzirom da su ih Epirci opljačkali i ponijeli kao ratni plijen u Drač, gdje je sv. Vladimir bio jedan od zaštitnika ovog grada.
Ovakvo dešavanje i dalje ostavlja otvoreno pitanje istorijskoj nauci, što je bilo sa kultom sv. Vladimira Dukljanskog na crnogorskom prostoru tokom narednih stoljeća, jer o tome ne postoje sačuvani pisani izvori.
Ipak, da je svijest o „ svetom kralju Vladimiru“ opstojala kod lokalnog stanovništva na barsko – ulcinjskom prostoru nalazimo u izvještaju barskog nadbiskupa Vicka Zmajevića iz 1703. godine, kada obavještava rimsku kuriju da u selu Suma, danas u ulcinjskoj opštini, postoji katolička crkva Sv. Kralja Vladimira, napominjujući istoj da je potreban novac za njenu opravku.
O ovom kultu već imamo veći broj etnoloških zapisa s kraja XIX i početka XX vijeka, sa manje – više sličnim opisima rituala iznošenja krsta, odnosno crkveno – narodnog saborovanja o Duhovima, gdje se na najveći vrh Rumije, po vjerovanju podrumijskih žitelja, iznosi relikvija krst sv.Vladimira.
Kako se ova crkvena relikvija našla u posjedu porodice Andrović postoje narodna kazivanja zapisana u spomenutim etnološkim zapisima, mada se objektivno može pretpostaviti da se ona našla u njihovom posjedu nakon rušenja manastira Prečiste Krajinske 1696. godine od strane Osmanlija, kada je dio crkvenog mobilijara iz navedenog manastira završio u rukama lokalnog pravoslavnog barskog življa.
Ono što je specifično za kult sv. Vladimira jeste činjenica da njegovo žitije ima latinsku i grčku verziju, koje se u određenoj mjeri razlikuju, a zajedničko im je da su nastale na osnovu staroslovenskog predloška.
Na prostoru Crne Gore prihvaćena je ona verzija koja se nalazi u zasebnom poglavlju Ljetopisa Popa Dukljanina, gdje je na latinskom jeziku napisano Žitije Svetog Vladimira, dok grčka verzija, koja je vjerovatno nastala u okrilju Ohridske arhiepiskopije nastaje kasnije u odnosu na onu koju je zapisao barski biskup Grgur krajem XII vijeka.
U svakom slučaju, riječ je o svecu tada nepodijeljene hrišćanske crkve, jer je knez Vladimir umro 1016. godine, dakle, prije raskola hrišćanskih crkava 1054. godine.
Kod pomjesnih pravoslavnih crkava knez Vladimir ima status sveca, dok je u katoličkoj crkvi u rangu blaženika.
Od kada je albanski velikaš Karlo Topija obnovio 1383. godine pravoslavni manastir Sv. Jovana/Šin Đon kod Elbasana i u njemu darovao mošti sv. Vladimira, njegov kult biva preimenovan u Jovan Vladimir/ Đon Vladimirit, s obzirom da postoji u hagiografiji u pogledu smrti sv. Jovana/Ivana Krstitelja i sv. Vladimira, a odnosi se na odsjecanje glave.
Od tog vremena pa do danas svakog 22. maja po starom, odnosno 4.juna po novom kalendaru na dan njegove smrti 1016. godine održava se crkvena procesija oko navedenog manastira u Elbasanu, koji se nalazi pod jurisdikcijom Albanske pravoslavne crkve.
U toj procesiji osim pravoslavnih vjernika sudjeluju katolici i muslimani.
Kao predstavnik Matice crnogorske bio sam prisutan kada je bivši predsjednik Albanije Ilir Meta, dakle musliman, bio uz mitropolita Elbasana koji je predvodio procesiju.
Da kult sv. Vladimira stoljećima objedinjuje različite etnose, kao i liturgijske jezike, svjedoči i činjenica da su na ovom srednjevjekovnom manastiru uklesani natpisi na grčkom, latinskom i staroslovenskom jeziku.
Kult zastupljen od Jadranskog do Crnog mora
Vladimira je, prije svega, oblikovala hagiografija kao internacionalnu ličnost, čiji je kult zastupljen od Jadranskog do Crnog mora, s obzirom da su crkva, ali i migracije stanovništva uticale da se njegov kult proširi daleko od mjesta njegovog nastanka, zbog čega je naziv njegovog kulta različit kod naroda koji ga slave;
Albanci ga nazivaju Đon Vladimirit, Makedonci i Srbi Jovan Vladimir, Bugari i Hrvati Ivan Vladimir, dok ga Crnogorci isključivo proslavljaju pod nazivom Vladimir.
Žitije Sv. Vladimira, odnosno hagiografski spisi uticali su još početkom XIX vijeka da njegov kult tj. legendarna ljubav između Vladimira i Kosare bude motiv brojnih književnih i umjetničkih ostvarenja, a zanimljivo je napomenuti da jedna od prvih poznatih književnih radnji na ovu temu objavljena u štampi Ilirskom listu koja je izlazila na njemačkom jeziku u Ljubljani 1831. godine, što pokazuje da kult sv. Vladimira možemo posmatrati kao jedno od centralnih ličnosti južnoslovenskog prostora, ali i Balkana, uključujući ovdje Grčku, odnosno Svetu Goru.
O dukljanskom knezu i svecu Vladimiru postoji već značajna literatura, koja iz različitih uglova posmatra nastanak i razvoj ovog kulta.
Ipak, to je još uvijek otvoreno polje za nova naučna saznanja i promišljanja.
Jedno je sigurno, da kako se god odnosili nadležni državni organ, u pogledu kandidature kulta sv.Vladimira kao nematerijalnog kulturnog dobra Crne Gore, on de facto u svom biću ima elemente multietničnosti i internacionalnsti, pa samim tim i ekumensku dimenziju.
