Svečanost u crkvi Svete Marije u Sutomoru
U crkvi Svete Marije u Sutomoru u nedjelju je održana misa povodom praznika Svetog Roka, koju je držao župnik don Dejan Turza. Ovog puta, događaj je imao poseban karakter jer je donacijama katoličkih i pravoslavnih vjernika iz Bara obnovljeno dvorište crkve, u kojem su postavljeni kip Svetog Roka i spomen ploče spičanskim mučenicima i fra Donatu Jeliću.
Istraživač istorijatra Nadbiskupije barske mr sci Ivan Jovović za portal Feral.bar akcentovao je da su među donatorima bili i bivši župnik Spiča don Srećko Majić, koji je sada na službi u Perastu, te ugledna kamenorezačka porodica Mališić koja je poklonila župi mermerne ploče u koje su uklesani natpisi.
U prigodnom govoru na ove teme, koji je održao u crkvi na inicijativu Župe Sutomora, Jovović je ukazao da simbolika blagdana Svetog Roka ima posebno značenje “ i za cijeli svijet, s obzirom da se čovječanstvo danas susreće sa pandemijom gripa, kao nekad sa čestim epidemijama kuge u srednjem vijeku”.
-Preko Zapadne Evrope, kult Svetog Roka, zaštitnika od kuge, došao je u naše krajeve o čemu svjedoče ostaci crkve Sv. Roka nedaleko od tunela Sozine, koja je po mišljenju stručne javnosti podignuta sredinom XIV vijeka. To je svakako dokaz da je kuga uzimala visok danak na ovom području, jer i pisani izvori bilježe pomore stanovništva.
Kako onda, tako i danas Spičani podižu u čast ovog sveca kip u dvorištu ove župne crkve, sa željom i molbom da traže zaštitu ne samo od aktuelne pandemije, nego od svih drugih mentalnih i tjelesnih bolesti današnjice-kazao je Jovović.
On je dodao da su uz kip Sv. Roka danas istovremeno postavljene spomen – ploče znamenitim crkvenim ličnostima iz Spiča, te svim znanim i neznanim spičanskim mučenicima “koji su za vrijeme osmanske vladavine položili život na oltar vjere”. Ove aktivnosti. kao i obnova crkve Sv. Marka na Glavici bile su planirane prošle godine, na 380 – godišnjicu od stradanja katoličke crkve i njenih vjernika na cijelom području Barske nadbiskupije.
-Ta 1649. godina bila je razdjelnica, u tim dešavanjima je temeljno određena sudbina Barske nadbiskupije. Riječ je o Kandijskom ratu, a kako su barski nadbiskupi i sveštenici bili nosioci otpora protiv osmanske vlasti, plaćena je skupa cijena nakon neuspjelog pokušaja oslobađanja Bara, i tada je položaj katolika postao gori nego 1571. kada je Bar izdajom mletačke posade pao u ruke Osmanlija.
Do te, po katoličku crkvu kobne godine, u barskoj dijecezi živjelo je 5.000 katolika, da bi ih krajem XVIII vijeka bilo nešto više od 2000. Barska nadbiskupija je od toga datuma bila 15 godina bez prvosveštenika, a crkveni upravitelj ove nadbiskupije u tom razdoblju vizitacije je morao obavljati prerušen u prosjaka, u strahu od osmanske odmazde-navep je Jovović.
On je istakao da je u tim teškim vremenima “bilo i odvažnih i požrtvovanih ljudi sa ovog područja, poput fra Bogdana Donata Jelića (1600 – 1670) i njegovog sinovca don Marina, koji je zbog svog predanog rada u zavičaju unaprijeđen biskupskim zvanjem u gradu Sapi u Albaniji”.
-Veoma bitna crkvena ličnost iz Spiča je fra Donat Jelić, koji pripadao franjevačkom redu, a koji je po sopstvenom kazivanju kršten kao pravoslavac, jer i sam bilježi u dopisima rimskoj kuriji da u jednom periodu u Spiču, od kraja XVI pa do treće decenije XVII vijeka nije bilo katoličkog klera, zbog ogromnog pritiska i progona katolika od strane Osmanlija, što je, s jedene strane, uslovilo i gašenje drevne benediktinske opatije Sv. Marije na Ratcu, a sa druge, stvorilo mogućnost za jačanje pravoslavne crkve na ovom prostoru.
To nije bio izlolovan slučaj, jer ugledni katolici iz Paštrovića pišu 1602. Zboru Sv. Jeronima u Rimu da katoličkog popa nijesu vidjeli 14 godina. Upravo višedecenijskim misionarskim radom fra Donata Jelića u župi Spič omogućeno je katoličkoj crkvi da djelimično povrati nekadašnje pozicije, jer je bila izgledna opasnost da zbog nepostojanja katoličkog klera nastane i katolika, kao i nihovih crkava i kapela, kao što je početkom XVIII vijeka nestala cijela župa Sozina-kazao je Jovović.
On je istakao da su u vatikanskom arhivu sačuvane korespondencije fra Donata Jelića na osnovu kojih se mogu “u značajnoj mjeri rekonstruisati zbivanja, vjerske, političke i druge procese, ne samo u Spiču, nego na mnogo širem području”.
-Kao i mnogi drugi sveštenici i vjernici, tako je i fra Donat Jelić morao da napusti barsku dijecezu 1649. pri čemu je ostavio zapise o svim strahotama koji su zadesile katolike nakon neuspješnog oslobađanja Bara-u svega nekoliko dana 123 uglednih katolika sa barskog područja ubijeni su na kolac pred franjevačkim samostanom Sv. Nikole u Starom Baru, na čijim temeljima je početkom XX vijeka sagrađena Barska gimnazija
On se takođe na jugu Italije dugo bavio spašavanjem hrišćana (katolika i pravoslavnih, pa čak i muslimana slovenskog porijekla) koji su postali predmet trgovine ljudima-pisao je molbe, i urgenicije kod civilnih i crkvenih vlasti u Napulju, Lećeu i drugim gradovima na jugu Italije, s obzirom da je u drugoj polovini XVII stoljeća na Jadranu cvijetala trgovina ljudima, odnosno robljem, a nosioci tog prljavog posla su više bili hrišćani (katolici i pravoslavni) nego li Turci.
Tako je u jednom periodu, na navjećoj pijaci robova u Napulju nalazilo oko 200 ljudi sa barskog područja, od čega 80 Spičana, kako to bilježi fra Donat, čije su sinovice, Katarina i Lucija takođe bile prodate kao roblje napuljskim posjednicima-ukazao je Jovović.
On je naglasio da se fra Donat Jelić, “ne gledajući ko je katolik, a ko pravoslavni”, više puta obraćao i samom vrhu rimske kurije zbog nedoličnog odnosa civilnih vlasti na jugu Italije prema hrišćanima porijeklom iz Crne Gore, Dalmacije i Bosne, kao i da je prikupljao materijalne priloge od crkvenih institucija “u cilju otkupa tih nesretnih ljudi”.
-U njegovim dopisima zapažamo i zalaganja za prava svoje nekadašnje nadbiskupije. Nakon iznanadne smrti barskog nadbiskupa Marka Križa Baranina 1656. u Splitu, fra Donat Jelić eksplicitno preporučuje rimskoj kuriji da prilikom izbora novog barskog nadbiskupa uzme u obzir da crkveno lice ne treba da bude Latin ili Albanac, već prelat kome je maternji jezik slovenski. Želja mu se ispunila koju deceniju kasnije, kada je za barskog nadbiskupa imenovan Andrija Zmajević 1671, koji je ubrzo nakon stupanja na dužnost sazvao Pokrajinski crkveni sabor u Spiču pred crkvom Sv.Ćekle, čije odluke su izvorno napisane na slovenskom jeziku, ćiriličnim pismom tj. bosančicom.
Međutim, gotovo je neobjašnjivo da je u studiji „ Rimska kurija i južnoslovenske zemlje “, objavljene sada već davne 1950 . ime fra Donata Jelića stavljeno u krajnje negativnom kontekstu. Nažalost, nekritičkim preuzimanjem stavova iz navedene knjige od strane nekih lokalnih autora, koji su saznanja o ovom svešteniku dodatno crpili iz prilično upitnih narodnih kazivanja, uslovilo je vremenom sasvim neobjektivnu sliku vjerskih odnosa u XVII vijeku u Spiču, kao i na širem prostoru Barske nadbiskupije, na čijoj pozadini se očitavaju forme prema kojima su Osmanlije pomogle importovanju katolicizma na ovom tlu.
To je tendenciozno i apsurdno, ako znamo opštepoznatu činjenicu da je najstarija duhovna institucija na tlu Crne Gore Dukljansko – barska nadbiskupija. Djeluje ne manje začuđujeće da do danas Kotorska biskupija i Barska nadbiskupija nijesu posvetile dužnu pažnju tako značajnoj linosti naše crkvene istorije, s obtirom da objavljeni zbornici dokumenata u Rimu i Beogradu 80 – tih i 90 – tih godina prošlog vijeka pružaju sasvim drugačije poglede, ne samo u odnosu na konkretno crkveno lice, već i na ukupnu strukturu društvenog života na prostoru Crnogorskog primorja tokom XVII i XVIII vijeka-rekao je Jovović.
On je ukazao i da je ovih dana iz štampe izašao prvi tom u ediciji Monumenta Montenegrina Vaticana, u izdanju Ministarstva kulture Crne Gore, a u saradnji sa Istorijskim institutom Vatikana, “što stvara jednu u nizu pretpostavki da još uvijek prisutan nacional – romantičarski pristup u tumačenju međureligijskih odnosa na crnogorskom tlu bude otpremljen na margine svake ozbiljne naučne interpretacije”.
Zajedničke crkve pravoslavnih i katolika reprezentativni spomenici kulturne baštine Crne Gore
-Današnja svečanost upriličena postavljanjem kipa Sv.Roka može svakako povod ne samo katolicima nego i pravoslavnoj crkvi i vjernicima da se inicira obnova srednjovjekovnog crkvišta Sv.Roka, s obzirom da takvi spomenici svjedoče kulturu zajedničkog života na ovom području, uprkos svim izazovima u prošlim i sadašnjim vremenima.
Dvooltarske crkve u Spiču predstavljaju trajnu vrijednost ovog ljudi prostora, čija suština tj. sadržina u potpunosti korespondira konceptu savremenog evropskog ekumenskog društva. Uostalom, zajedničke crkve pravoslavnih i katolika čine reprezentativne spomenike u kulturnoj baštini Crne Gore, zbog čega sa razlogom postoje očekivanja od nadležnih organa da iste budu adekatno predstavljene i valorizovane-zaključio je Jovović.
