Dvooltarske crkve – živo nasljeđe
Izvor: Magazin KOSMO, Beč (www.kosmo.at )
Autor: Vera Marjanović
Foto: Kosmo, privatna arhiva, naslovna: crkva Svete Tekle, ftografija iz 1929.
Crkve sa dva oltara – katoličkim i pravoslavnim, pokazatelji su viševjekovne međuvjerske sloge i tolerancije na crnogorskom primorju, a građene su u srednjem vijeku. U opštini Bar, više dvooltarskih bogomolja još uvijek živi, šaljući svijetu poruku nade.
Na internetu se može naći podosta tekstova o dvooltarskim crkvama, ali kad smo pročitali neke od njih, shvatili smo da je, umjesto ozbiljnog istraživanja, u pisanju bila uglavnom zastupljena Resavska škola, odnosno prepisivanje.
Tragajući za vjerodostojnim sagovornicima u Crnoj Gori, gdje postoji više aktivnih dvooltarskih crkava, skoro da smo odustali od ove priče.
Naime, istorijom se na tom prostoru mnogi bave, ali reklo bi se da sloga, čovjekoljublje i vjerska tolerancija za istraživače danas nisu u modi, što i nije čudno kad znamo kakva je globalna slika svijeta, mahom određena politikom.
Srećom, magazin KOSMO je došao do Ivana Jovovića, mladog magistra pravnih nauka iz Bara, zaposlenog u crnogorskom Ministarstvu vanjskih poslova.
Nizom stručnih radova, on je istoriografiji i kulturologiji Crne Gore dao veliki doprinos.
Između ostalog, gospodin Jovović je studiozno prikupljao podatke o dvooltarskim crkvama, a dio svojih spoznaja podijelio je sa nama.
KOSMO: Postoji više tumačenja kojima se objašnjava nastanak dvooltarskih crkava na crnogorskom primorju. Do kojih podataka ste Vi došli?
(Mag. Ivan Jovović) -O fenomenu dvooltarskih crkava se relativno malo zna u domaćoj javnosti, iako su po svojim karakteristikama jedno od najupečatljivijih kulturno-istorijskih dobara Crne Gore.
Objašnjenja njihovog nastanka su različita.
Prije svega, istorijske okolnosti su uticale na pojavu ovih bikonfesionalnih sakralnih građevina, gdje se naizmjenično obavljalo katoličko i pravoslavno bogosluženje.
Uglavnom, njihov nastanak na crnogorskom prostoru vezujemo za 16. i 17. stoljeće, kada su sveštenstvo i vjernici, kako pravoslavne, tako i katoličke crkve, bili udruženi na antiosmanskoj osnovi.
U to doba je bila prilično izražena međuhrišćanska solidarnost, pa su zajedničkim snagama građene ili obnavljane dvooltarske crkve.
Ivan Jovović, foto: Privatna arhiva
Ipak, dominantan broj ovih sakralnih objekata na crnogorskom primorju, ali i u basenu Skadarskog jezera, nastao je u vrijeme tzv. unijatskog pokreta na prostoru Crne Gore.
Tada su u postojećim katoličkim ili pravoslavnim crkvama dograđivani oltari, kako bi vjernici mogli da praktikuju jedan ili drugi obred, a često su zajedno učestvovali u liturgijskim slavljima.
Je li pojava dvooltarskih crkava vezana isključivo za Crnu Goru?
-U cilju objektivne predstave inače složene tematike, treba istaći da su i na drugim rubnim područjima Mediterana postojale sakralne građevine ovog tipa u kojima su bogoslužile obje crkve, kao što je to i danas slučaj sa bazilikom Svetog Nikole u Bariju (Italija), gdje počivaju mošti Sv. Nikole, zajedničkog hrišćanskog sveca.
Ipak, treba naglasiti da je prostor Crne Gore od najranijih srednjovjekovnih državnih tvorevina Duklje, odnosno Zete, počivao na istočnjačkoj-zapadnjačkoj osnovici, o čemu govore brojni primjeri, a tipičan primjer je kult dukljanskog kneza Svetog Vladimira.
On vjekovima okuplja različite narode, odnosno konfesije, te je vremenom ovaj kult stekao svoje ekumensko i internacionalno značenje i jedan je od najstarijih domaćih svetačkih kultova u Crnoj Gori, a kasnije se raširio od Jadranskog do Crnog mora.
Ko je gradio dvooltarske crkve, kada i kojim povodom?
-Pitanje ktitorstva ovih crkava u većini slučajeva je teško odrediti jer mnoge od njih su građene u srednjem vijeku i uglavnom su bile proizvod narodnog graditeljstva i nastajale su na ruralnim područjima.
Prve pisane pomene o njima nalazimo tek u spisima iz 16. i 17. vijeka. Od toga se izdvajaju dvije nekadašnje dvooltarske crkve, koje su bile unutar gradskih zidina.
To je crkva Sv. Luke u Kotoru i crkva Sv. Save Osvećenog u Budvi, u kojima je od sredine 17. vijeka do prvih decenija 19. vijeka postojala služba na oba oltara, tj. na katoličkom i pravoslavnom.
Naravno, ovdje treba imati u vidu da je Mletačka republika uglavnom imala fleksibilan odnos, ne samo prema katoličkoj, nego i pravoslavnoj crkvi, vidjeći u tome i političke interese.
Renovirana crkva Svete Tekle, foto: KOSMO/Privatna arhiva
Tako je i crnogorskim mitropolitima potvrdila crkvenu jurisdikciju na dijelu crnogorskog primirja koje je bilo pod mletačkom vlašću.
Na području koje je bilo pod osmanskom vlašću, a to je od Kufina prema barskoj i ulcinjskoj opštini, dvooltarske crkve imaju nešto drugačiju genezu, odnosno nastanak.
One nijesu nastale na inicijativu i potporu bilo kakvih političkih vlasti, već spontano, naročito one na području barske opštine, gdje je stanovništvo bilo gotovo identičnog etno-jezičkog porijekla, a bilo je povezano raznim rodbinskim i kumovskim vezama.
Tako je proces postavljanja dva oltara bio spontan, a mogao je biti iniciran od strane nekog crkvenog prelata.
Treba napomenuti da je katolička crkva na prostoru Barske nadbiskupije prozelitskom aktivnošću tokom 17. vijeka pokušala da povrati nekadašnje pozicije, koje su urušene dolaskom Osmanlija u Bar 1571. godine.
Evropu srednjeg vijeka obilježio je vjerski fanatizam, dok su međuvjerski odnosi u Crnoj Gori bili puni tolerancije. Imate li primjere za to?
-Dok je u Evropi to bilo onako kako nam je poznato, barskog nadbiskupa Andriju Zmajevića dočekuju monasi i iguman Prečiste Krajinske i on sa njima drži liturgiju.
Za potrebe katolika u obližnjem selu Briski, monasi su izgradili kapelu, što je presedan u svakom vremenu.
Zajedničke procesije i litije bile su svakodnevica na prostoru barske opštine, pa su čak u selu Tuđemili, osim katolika i pravoslavnih, učestvovali i muslimani.
Na teritoriji opštine Bar postoji više crkava sa dva oltara, a neke su još uvijek aktivne. Molim Vas da ih nabrojite.
-Od brojnih dvooltarskih crkava koje su postojale duž crnogorskog primorja i u basenu Skadarskog jezera, sačuvane su samo četiri na prostoru Sutomora, odnosno Spiča: crkva Sv. Tekle ili Ćekle, Sv. Petke, Sv. Roka i Sv. Dimitrija.
Unutar zidina nekadašnje Benediktinske opatije na Ratcu, odnedavno ponovo i pravoslavna crkva služi liturgiju.
Katolici na Ratac idu dva puta godišnje – na Tjelovo i Veliku Gospu, a pravoslavni 4. juna, kad obilježavaju dan Sv. Cara Konstantina.
Dakle, radi se o crkvama koje se pominju u pisanim izvorima iz XVI vijeka, ali one u građevinskoj arhitektonskoj strukturi pripadaju XIII, odnosno XIV vijeku.
Crkva Sv. Dimitrija na brdu Nehaj povezana je sa Austrougarskom monarhijom. Kako?
-Ona pripada srednjem vijeku i bila je zborna crkva svih Spičana, ali ima značajnu poveznicu sa Austrougarskom.
Naime, iako je crnogorska vojska 1877. godine oslobodila Spič od Osmanlija, odlukom Berlinskog kongresa 1879. godine, ta oblast oko Sutomora pripala je Austrougarskoj.
Spičanska opština je 1889. godine tvrđavu Nehaj poklonila nadvojvodi Ivanu Orthu.
Renovirana crkva Svete Petke, foto: KOSMO/Privatna arhiva
Treba istaći da je Austrougarska za sve vrijeme uprave ovim prostorom od 1879. do 1918. poštovala vlasnička i druga prava obje hrišćanske crkve.
U tom periodu su prvi put izrađene zemljišne knjige, u kojima vidimo da u posjedovnim listovima nad dvooltarskim crkvama postoji režim susvojine.
Inače, u javnosti nije dovoljno percipirana činjenica da je Austrougarska duž primorja značajno finansijski pomagala gradnju ili obnovu i pravoslavnih i katoličkih crkava, kao i drugih ustanova prosvjete i kulture, a ne samo vojnih utvrđenja, kakvo je uvriježeno mišljenje kod nas.
Kako se u aktivnim dvooltarskim crkvama organizuju bogosluženja za katolike i pravoslavce?
-S obzirom da jedni slave po Gregorijanskom, a drugi po Julijanskom kalendaru, bogosluženja su određena vjerskim kalendarom.
Primjera radi, Sv. Petka Rimljanka je 26. jula, a 13 dana kasnije je praznik kojeg obilježavaju pravoslavci.
Dakle, službe u dvooltarskim crkvama se uglavnom obavljaju u vrijeme praznika, ili ako je u pitanju grobaljska crkva, kao što je ona Sv. Tekle (Ćekle) u Sutomoru, bogosluženja se obavljaju po potrebi mještana.
To su više zavjetne crkve za starosjedioce, a nalaze se izvan gušće naseljenih mjesta.
Devedesetih godina prošlog vijeka, narasli nacionalizmi su doveli do skrnavljenja jedne crkve u Sutomoru. O čemu se radi?
-Nažalost, devedesete godine prošlog vijeka ostavile su traga i na ovom prostoru, srećom, ne sa pogubnim posljedicama, kao što je slučaj sa drugim republikama bivše Jugoslavije.
Jedan od udaraca na reprezentativno kulturno nasljeđe Crne Gore, bilo je nasilno uklanjanje katoličkog oltara iz dvooltarske crkve Sv. Petke 1995. godine.
Nakon dugotrajnog sudskog postupka, isti oltar je vraćen deceniju kasnije, kada je ta crkva ponovo postala dvooltarska.
Taj čin je uzdrmao do tada tradicionalno dobre odnose katolika i pravoslavaca, koji su posle katastrofalnog zemljotresa 1979. godine zajedno obnavljali ove bogomolje.
O tome svjedoči zajedničko bogosluženje mitropolita Danila Dajkovića i kotorskog biskupa Iva Gugića 1987. godine, uz učešće brojnog sveštenstva i naroda, u obnovljenoj crkvi Sv. Tekle.
Ipak, promjena nacionalne i konfesionalne strukture stanovništva u Baru, a naročito u Sutomoru tokom posljednje tri decenije uslovljava drugačije trendove koji se sve više uklapaju u opšti balkanski milje religijskog antagonizma.
Grob barskog nadbiskupa Marka Jorge iz Spiča u crkvi Svete Tekle, foto: KOSMO/Privatna arhiva
Tako dvooltarske crkve, umjesto da budu komparativna prednost, mogu biti balast za crnogorsko društvo.
U tom pogledu, prvo su pozvani državni organi i ustanove Crne Gore da najznačajnije vrijednosti interkulturnog nasljeđa sačuvaju za buduće generacije.
Dvooltarske crkve, iako su male po gabaritima, svojom simbolikom imaju ekumensko i internacionalno značenje-.
Primjer novinarske solidarnosti
Vlatko Simunović, aktuelni urednik Redakcije za kulturu TVCG i kolumnist portala RTCG, značajan dio svoje novinarske karijere posvetio je istraživanju spomenika kulture u Crnoj Gori.
Njegov novinski tekst o dvooltarskim crkvama, bio nam je prvi valjani putokaz u stvaranju ove priče.
Naravno, stupili smo sa njim u kontakt, a sve što je uslijedilo svijetli je primjer kolegijalne solidarnosti.
KOSMO: Do kojih spoznaja ste Vi došli u istraživanju gradnji crkava sa dva oltara?
(Vlatko Simunović) -Crkvama sa dva oltara bavio sam se prije petnaestak godina u svrhu izrade jedne teme za dnevni list Pobjeda.
Nemamo istorijskih izvora prvoga reda koji nam mogu odgonetnuti zašto se na priobalju crnogorskog akvatorijuma nalaze hrišćanske bogomolje sa dva oltara, jedan za rimokatolike, drugi za ortodoksne hrišćane.
Vlatko Simunović, foto: Privatna arhiva
Na jugu, u okolini Bara, gradnja crkava sa dva oltara uvijek je bila inicijativa vjernika. U Boki Kotorskoj to se uvijek dešavalo na inicijativu vlasti.
Evidentne su, počev od pisanja Vuka Karadžića, interpretacije da su crkve sa dva oltara u Boki pokušaj katoličkog klera da dio pravoslavaca, uz podršku vlasti privoli na prelazak u zapadno hrišćanstvo, ali, ponavljam, nijesam primijetio da postoje valjani dokazi na tu temu.
Interpretacije - da. Dokazi - ne.
Takođe, ne postoji niti jedan jedini dokaz da su hrišćani od Herceg Novog do Bara bilo kada, sve do 1990. godine imali konfliktne situacije.
Gdje god postoji dvooltarska crkva u Boki Kotorskoj, to je bila crkva pod jurisdikcijom Rima, u koju se unosi oltar za pravoslavne hrišćane. U Baru su ih zajedno gradilli i obnavljali.
Evidentno je samo da sve crkve sa dva oltara datiraju iz perioda kada je južnoslovensku stranu Jadranskog mora pod svojom upravom držala Venecija i da su posljedica tolerancije koja je vladala među hrišćanima.
Sve do druge polovine 19. vijeka, na jadranskoj obali, katolicizam i hrišćanstvo grčkoga zakona nijesu funkcionisali kao dva beskompromisno suprotstavljena svijeta.
U Crnoj Gori tako će ostati sve do kolapsa SFR Jugoslavije, kada se evidentiraju netrpeljivosti i jedan dio rimokatolika iseljava se sa područja Boke Kotorske.
Pored dvooltarskih crkava na primorju, nedavno je otkrivena jedna na sjeveru Crne Gore. Gdje, kad je građena i kojim povodom, odnosno pod čijim uticajem?
-Po pisanju Pavla Rovinskog, na lokalitetu Smailagića Polja u blizini Kolašina, u vrijeme njegovog obilaska tog terena, 1886. godine postajali su ostaci bogomolje koja je, prema narodnom predanju, bila dvooltarska crkva – ’imala je dvije časne trpeze, za pravoslavce i katolike’.
To bi bila najsjevernije pozicionirana dvooltarska crkva na Balkanu, za šta postoje dva tumačenja.
Prema prvom, koje se čini vjerovatnijim, ta je crkva postojala zbog Sasa, rudara koji su u ranom srednjem vijeku boravili u Mojkovcu i oko njega, rudareći.
Druga verzija je da je takva crkva tu funkcionisala zbog dijela Moračana koji su iz Albanije, sa Hota došli kao rimokatolici.
Za početak trebalo bi provjeriti gdje ta priča u materijalima koji se pripisuju Pavlu Rovinskom postoji-.
Zanimljivo:
Sakralnih objekata sa obilježjima dvije konfesije, u rubnim oblastima Sredozemnog mora ima na više mjesta.
Postoje i drugi dokazi da granica između zapadnog i istočnog hrišćanstva nekad nije bila, kako se to nastoji predstaviti, granica dva beskompromisno suprotstavljena svijeta.
Basilica di San Marco u Veneciji, arhitektonski je pozicionirana po istočnom kanonu.
U crkvi Santa Maria della Salute, pod oltarom počiva Joanis Jeremić, sahranjen sa titulom pomoćnika patrijarha. Po prezimenu sudeći, potiče iz naših krajeva.
Nikodin Milaš piše da su dva oltara u 17. vijeku postojala u grčkoj crkvi u Trogiru i srpskim pravoslavnim crkvama u Zadru, Šibeniku i na Hvaru.
