Bar: Promovisana knjiga Petra Lekića “Hrišćanski kultovi u Crnoj Gori”
Autor: Radomir Petrić
Foto: Feral.bar
U Dvorcu kralja Nikole večeras je predstavljena knjiga Petra Lekića „Hrišćanski kultovi u Crnoj Gori (I-XVIII vijek)“ objavljena nedavno u izdanju Matice crnogorske, djelo u kojem su zastupljena 133 kulta-99 opštih ili zajedničkih, te po 12 pravoslavnih i katoličkih
Istoričarka umjetnosti dr Anastazija Miranović ocijenila je da je ova knjiga „nesumnjiv doprinos“ istoriografiji i kulturi Crne Gore, „poticaj na dalja i dublja istraživanja ove problematike, naročito u kontekstu aktuelne društveno-političke zbilje koju živimo“.
-Od kad je svijeta i vijeka ljudi su vjerovali u spasenje, u oprost, u iscjeljenje...To je u prirodi ljudskoj.
Paganstvo, monoteizam, politeizam, hrišćanstvo, islam, budizam .... produkti su različitih kultura, naroda, običaja, tradicija, stvaranih sa istom potrebom - potrebom za vjerom.
Fenomenološki, pitanja vjere/vjerovanja neka su od najstarijih pitanja civilizacije-istakla je Miranović.
Ona je navela da je Lekićevo djelo „jedno od rijetkih ove vrste u domicilnoj naučno-stručnoj literaturi, što dodatno apostrofira njen značaj“.
-U svijetlu činjenica, ona potvrđuje davno determinisane istine da, nema vjere bez politike, niti politike bez vjere, odnosno, crkve bez države i/ili države bez crkve.
To najbolje svjedoči crnogorska dinastija Petrović-Njegoš, čiji su vladari bili istovremeno i crnogorske vladike.
Istorijsko-civilizacijskim hodogramom međusobni uticaji i korelacije države i crkve su varirali, približavali se i udaljavali.
No, više od formalnog ustrojstva, neraskidivost suodnosa države i crkve determinišu i aktulena društveno-politička dešavanja u Crnoj Gori, kojima svjedočimo-istakla je Miranović.
-Lekić u svojoj knjizi daje istorijski presjek razvoja hrišćanstva i hrišćanskih kultova u širem kontekstu, svodeći narativ na prostor današnje Crne Gore i na njene negdašnje društveno - političke prilike.
Među koricama ovog izdanja naći će se sabrani svetitelji hrišćanstva, štovani na ovim prostorima, od tzv. optših, zajedničkih, do onih koje poštuje pravoslavna i katolička crkva.
Navođenjem i korišćenjem brojnih, relevantih istorijskih izvora autor prati i potkrepljuje svoja zapažanja, stavove i zaključke uz korišćenje deduktivnog metodološkog pristupa, čime čitaocu daje prostor za spoznaju šire slike/konteksta, a time i objektivnijeg uvida u datu problematiku.
Vremenski opseg koji prati kreće se u amplitudi gototovo dvolmilenijumske istorije čovječanstva unutar koje su se stvarali, razvijali i nestajali hrišćanski kultovi pravoslavne i katoličke provenijencije.
Lekić nam približava nastanak, razvoj i karakter crkvenih redova - benediktinaca, cistercita, franjevaca, dominikanca, podjelu crkve na istočno-pravoslavnu i zapadno-katoličku, pad rimskih carstava, prodor Osmanlija na Balkan i ovdašnje prostore, pojašnjava povod i ishode dvjestogodišnjih Krstaških ratova, nastanak protestantizma i sl.
Nadalje, kroz svojevrsan pregled vjersko-političkih pozicija crnogorskih dinastija - Vojislavljevića, Balšića, Crnojevića i Petrovića u odnosu na Veneciju i Carigrad, pratimo međudinastičke/međudržavne korelacije na prostoru Balkana.
Takođe, ova knjiga pruža pregrš činjenica o kulturno-istorijskoj klimi i ambijentu, sakralnom graditeljstvu, razvoju pismenosti, ikonopisu, živopisu, hagiografiji na prostoru današnje Crne Gore-ukazala je Miranović.
Publicista i urednik izdanja mr Ivan Jovović istakao je da se Petar Lekić ovom knjigom referirao za buduće istraživačke projekte crnogorskog srednjevjekovlja, j”er se kao mlad čovjek uhvatio u koštac sa tematikom, koja zahtijeva ne samo entuzijazam i posvećenost, nego i konstantno profesionalno usavršavanje, naročito zbog deficita istoričara medijavelista u Crnoj Gori”.
-Potrebno je napomenuti da je autor kao mlad istoričar odlučio da svoju radnu karijeru ne gradi na istorijskim temama XX stoljeća, koje kod nas uglavnom imaju dnevno – političku upotrebljivost, već se Lekić odlučio za put kojim se rjeđe ide, ulazeći u lavirinte srednjeg vijeka.
Na tom polju nije lako pružiti jednostavna objašnjenja pojava i procesa, naročito na tlu Crne Gore, ne samo zbog uništenja izvorne arhivske građe, nego značajne devastacije ukupnih materijalnih dobara naših predaka, zbog čega je neophodno poznavanje i drugih naučnih disciplina, od arheologije, preko lingvistike, pa do istorije umjetnosti, pa je primjenom interdisciplinarnog pristupa nastala ova knjiga-kazao je Jovović.
-Knjiga Hrišćanski kultovi u Crnoj Gori je pokušaj da se na osnovu kultova svetaca kao izraza religijskog poštovanja i obredne prakse crkve izvrši interpretacija jednog segmenta života Hristove crkve na tlu Crne Gore, od najranijih pomena zaključno sa XVIII vijekom.
Iako, možda na prvi pogled, ova publikacija djeluje mala obimom, u njoj su zastupljeni svi hrišćanski kultovi na tlu Crne Gore, čiju materijalizaciju prepoznajemo u obliku crkava, manastira, odnosno samostana, bratovština i sl.
Kultovi su u dugom vremenskom razdoblju održavali vjerovanja pojedinca, kao što su zavjetne crkve ili dvorske kapele vladara ili izraz uže ili šireg kolektiviteta, poput katedralnih ili sabornih crkava.
Putem kanonizacije čitav niz lica vremenom je dobio svetački oreol, s obzirom da je zadugo kanonizacija bila u nadležnosti područnih biskupija ili episkopija, pa osim patrijarha, papi, među svetim ličnostima imamo brojne biskupe, episkope, sveštinike, monahe tj. sva ona lica koja su po kriterijumima crkvene dogme uglavnom podvižništvom ili mučeništvom zaslužili da njihovo ime bude dio liturgije, odnosno u čiju čast su pisana hagiografska literatura, a sve u cilju širenja kulta.
Svakako da centralno mjesto zauzimaju biblijske ličnosti, mada uslijed navedenog pristupa u kanonizaciji ličnosti teško je dati tačan podatak koliko postoji svetačkih kultova-dodao je Jovović.
On je ukazao da dolaskom Nemanjića na tlu Duklje/Zete započinje izgradnja pravoslavne duhovnosti, manifestujući se, između ostalog, u kultovima svetih kraljeva ove dinastije, poput sv. kralja Stefana, sina kneza Vukana Nemanjića, ktitora manastira Morače, dok sa nastankom novih monaških redova sa Zapada u XIII stoljeću, dominikanaca i franjevaca, u naše krajeve dolaze kultovi sv.Domenika, sv.Frana Asirškog, sv. Antuna Padovanskog .
-Među brojnim svetačkim kultovima nalaze se i oni čiji nastanak je neodvojivo povezan sa crnogorskim prostorom.
Dio njih je uslijed popularnosti među vjerujućim narodom prevazišao neke lokalne ili administrativne okvire, a riječ je o kultovima sv.kneza Vladimira Dukljanskog i sv. Vasilija Ostroškog, koji vjekovima okupljaju različite narodnosti i vjeroispovjesti, pa im ta njihova osobenost daje ekumensku dimenziju.
Uz kultove sv.Petra Cetinjskog i blažene Ozane Kotorske, kao i jednog broja ne toliko poznatih i raširenih domaćih kultova, poput pravoslavnih sv.Stefana Piperskog i sv.Stefana Štiljanovića iz Paštrovića, odnosno u katoličkih blaženika Gracije iz Mua (Boka) ,bl. Đura iz Bara i dr, što sve naprijed navedeno upućuje na konstataciju da geografski mali prostor Crne Gore možemo uslovno nazvati terra sancta, s obzirom na brojnost autohtonih svetačkih kultova, naročito ako imamo u vidu činjenicu da je najstariji domaći kult bokeljskih mučenika sv.Petra, Andrije i Lovra svečano proslavljan u Dubrovniku još 1026. godine.
Osim spomenutog, zastupljenost kultova u predmetnoj publikaciji navodi nas na zaključak da se njihov varijetet najviše ogleda na području Crnogorskog primorja i basena Skadarskog jezera-istakao je Jovović
On je dodao da knjiga Petra Lekića pruža sintetizovan prikaz dijela istorijata hrišćanskih crkava na tlu Crne Gore, intepretirajući samo neke bitne sastavnice svetačkih kultova.
-Polazna osnova za izradu ove knjige bili su prvenstveno pisani istorijski izvori, razna akta privatnog i službenog karaktera, o čemu svjedoči obimna korištena literatura, koja se nalazi na kraju predmetne publikacije.
Da bi što vjerodostojnije prikazao poštovanje svetačkih kultova tokom srednjevjekovne faze crnogorskog društva, autor se koristi fototipskim izdanjima srednjevokvnih crkvenih knjiga, kao što su Oktoih i Psaltir štampane za vrijeme dinastije Crnojevića ili Crkovnog ljetopisa barskog nadbiskupa Andrije Zmajevića, kao i nizom drugih relevatnih izvora, poput saborskih akata.
Osim navedenog, u objašnjenju zaista složene tematike, u nedostaku pisane građe, koristi freskopise, ikonostase i druge artefakte koji predstavljaju osnov za postojanje nekog svetačkog kulta.
Dakle, Petar Lekić u pisanju ove knjige držao se metodoloških postulata, baziranim na naučnom pozitivizmu, a ne na neprovjerenim narodnim kazivanjima i pripovijedanjima, čiji nekritički sadržaji su dugo vremena opstajali, zbog čega je, nažalost, kod prosječnog crnogorskog čitaoca takva pseudoistorija više prijemčiva negoli predmetna publikacija, temeljena na egzaktinim podacima.
Upravo Matica crnogorska preko vlastite izdavačke produkcije želi da, saglasno mogućnostima, podrži istraživačke projekte, odnosno aktivno sudjeluje u onim djelatnostima koje nazivamo kultura sjećanja.
Produkt ove uslovno nazvane naše misije jeste , između ostalog, i ova knjiga, u kojoj autor uspjeva na pojedinim mjestima da demistifikuje određene pojave, kao što je to slučaj sa kultom sv.Martina, koji je vremenom zamijenjen kultom sv.Stefana Dečanskog kod dijela crnogorskog stanovništva, što dalje otvara neke šire identitetske teme poput nedovoljno izučenog procesa konverzije vjere u unutrašnjosti Crne Gore.
Uostalom, Petar Lekić nas je podsjetio , odnosno ubicirao neke rijetke kultove u Crnoj Gori, za koje je samo stručna ili naučna javnost znala, a vjerovatno značajnom dijelu sadašnjeg klera pravoslovane i katoličke crkve u Crnoj Gori predstavljaju nepoznanicu, poput sv.Kirila Aleksandrijskog, sv. Oresta, sv.Dionizija i drugih. Upravo ove činjenice pokazuju upotrebnu vrijednost knjige, koja je svojom strukturom prilagođena širem krugu čitalaca.
Da svetački kultovi imaju veliko identitetsko značenje za jednu užu ili širu zajednicu, odnosno da determinišu određeni prostor u dugom vremenskom intervalu, autor ukazuje na više mjesta dajući adekvatna objašnjenja za ove pojave širom Crne Gore, od naziva naselja, planina, brda, ostrva i na drugih lokaliteta, pri čemu je dovoljno izdvojiti sljedeće u cilju razumijevanja tematike, kao što su nazivi, grad – hotel Sveti Stefan po istoimenom svecu, a do XX vijeka nazivao se Sušćepan, Nikoljac, naselje kod Bijelog Polja, po sv.Nikoli, planina Sutorman iznad Bara, po sv.Romanu, selo Mikulići u barskoj opštini, od staroslovenskog oblika sv.Mikula odnosno Nikola, Sutvara, selo u Grblju, po sv.Varvari, ostrva sv.Neđelja ispred Petrovca i Gospa od Škrpjela pred Perastom, selo Vladimir u ulcinjskoj opštini, po sv.Vladimiru, utvrđenje Đurđevac iznad Budve, po sv.Đorđu/Đurđu i dr. Ovdje bih apostrofirao još jednu činjenicu da je u izradi ove knjige autor praktikovao i terenski rad, ubicirajući toponime koji su nastali iz svetačkih kultova-istakao je Jovović.
-Treba naglasiti da je autor manirom objektivnog istraživača ukazao da ova tema u našem srednjevjekovlju je tretirana samo periferno, za razliku od institucionalnog pristupa koji postoji u našem okruženju.
Zato rad Petra Lekića ima dodatnu vrijednost, s obzirom da je promovisao i kandidovao temu koja mora biti u fokusu naših kulturnih i naučnih ustanova, jer da su glavni istorijski tokovi hrišćanskih crkava, pravoslavne i katoličke, objektivno tumačeni u stručnoj i naučnoj javnosti, te adekvatno prezentovani širokom publikumu, ne bi postojali u javnom diskursu stavovi kojim se pežorativno govori o dukljanskoj državnoj i duhovnoj tradiciji, niti bi se moglo dovoditi u pitanje istorijski karakter Crnogorske pravoslavne crkve.
Petar Lekić se u predmetnoj publikaciji isključivo služio činjenicama, koje su lako provjerljive, želeći da ukupno hrišćansko nasljeđe predstavi integralno, nezavisno od toga da li je nastanak i širenje nekog kulta bilo u vezi sa državno – političkim projekcija Vizantije ili Rima, dinastija Vojislavljevića ili Nemanjića, Mletačke Republike bilo drugih državnih formacija koje su obuhvatale današnji prostor Crne Gore, od najranijih tj.apostolskih vremena zaključno sa dinastijom Petrovića.
Autor se ovom knjigom aktivno legitimisao kod stručne javnosti u Crnoj Gori, kao lice na koje se može osloniti crnogorska medijavelistika, naročito u tumačenju kulturne istorije. Imajući u vidu njegovo profesionalno opredjeljenje, siguran sam da mu je objavljivanje knjige predstavlja podstrek u daljem, nadam se, plodnom istraživačkom radu-zaključio je Jovović.
-Ova knjiga će doprinijeti boljem razumijevanju srednjeg vijeka i vjere na ovim prostorima.
Radi se o knjizi za koju moram da kažem da predstavlja izuzetan čin hrabrosti.
Govoriti o hrišćanskim kultovima u gradu koji je stariji od hrišćanstva, u gradu u kome su zastupljene tri konfesije je jedan i naučni i intelektualni podvig- istakao je istoričar Vukota Vukotić.
Petar Lekić se zahvalio posjetiocima na izdvojenom vremenu i istakao da kulturno istorijsko nasljeđe jedne zemlje predstavlja ogledalo njene prošlosti i sadašnjosti.
-U toku ovog istraživanja uočio sam da staroslovenski, latinski i italijanski spisi sadrže bogate informacije o mjestima, pa će moj budući rad biti usredsređen na njihovu identifikaciju i utvrđivanje tačnog lokaliteta- kazao je pored ostalog Lekić.
Moderatorka je bila Jelena Srzentić.
Prostor Bara u kontekstu teme izuzetno značajan
-Prostor Bara u kontekstu ove teme iznimno je značajan. Za topnime barske regije vezuju se fakta, materijalni tragovi i predanja o knezu/kralju Vladimiru - prvom crnogorskom svetitelju - Sv.Vladimiru Dukljanskom i njegovoj ženi, makedonskoj princezi Kosari.
Ovaj kult (kao i kasniji Sv.Vasilija Ostroškog) poštuju vjernici sve tri konfesije - pravoslavne, katoličke i islama, u narodu je očuvan već hiljadu godina i prvi je vjerski kult koji je država Crna Gora zakonski zaštitila (2014) kao nematerijalno kulturno dobro od nacionalnog značaja.
Kult Sv.Vladimira je u određenim sredinama modifikovan u Kult Sv. Jovana Vladimira. Još dva hrišćanska kulta duboko su ukorjenjena u biće naroda na ovim prostorima - Kult Sv.Vasilija Ostroškog i kult Sv.Petra Cetinjskog.
Interesantno je da je kult Bogorodice Filermose, čija je ikona, takođe, pod zaštitom države Crne Gore kao pokretno, materijalno kulturno dobro od nacionalnog značaja-izložena je i čuva se u tzv.Plavoj kapeli u Umjetničkom muzeju Narodnog muzeja, mnogo više popularan van granica Crne Gore, pogotovo kod Jovanovaca - pripadnika malteškog reda, čija je zaštitnica.
S obzirom da je ova izuzetna relikvija s nevjerovatnom istorijom u posjedu države Crne Gore čudi da nije značajnije valorizovana u pogledu vjerskog i kulturnog turizma.
No, nažalost, kod Ikone Bogorodice Filermose u fokusu nije ta tema, već da li treba ili ne da je u Narodnom muzeju, odnosno, đe bi trebalo da bude izmještena. Usudima njenog viševjekovnog putešestvja obrela se početkom Drugog svjetskog rata u manastiru Ostrog, pa taj detalj povezuje dva pomenuta kulta-istakla je Miranović.
I komunisti se zaklinjali u Svetog Vasilija Ostroškog
-Kao kult Sv.Vladimira i kult Sv.Vasilija Ostroškog ekumenskog je karaktera i najviše je poštovan i praktikovan hrišćanski kult u današnjoj Crnoj Gori (i njenog neposrednog okruženja) koji nadilazi ideološke, nacionalne i religijske polaritete.
Svojevremeno su se i komunisti nad moštima Sv.Vasilija zaklinjali i to su paradoksi koje živimo i danas.
Pomenuću jedan, vrlo amblematičan primjer, rođenu braću iz Crmnice - Svetozara Vuknamovića Tempa, istaknutog revolucionara NOB-a, narodnog heroja i Luku Vukmanovića, sveštenika koji je proglašen za sveca.
Ovaj primjer nije jedinstven u Crnoj Gori i simbolično govori da smo društvo različitosti/drugosti, koje tu izrazitu, karakternu, identitetsku osobenost beskompromisno viševjekovno njeguje.
Iako su religijska pitanja u određenom periodu, pod uticajem dominacije nekih drugih ideologija, bila u izvjesnom smislu „konzervirana“, u postkomunističkom vremenu ponovo postaje aktuelna praksa svetačke kanonizacije.
Ilustracije radi pomenuću - ukoliko bi bila prihvaćena beatifikacija crnogorske princeze i italijanske kraljice Jelene Petrović Njegoš Savoja bio bi to jedinstven slučaj da su iz iste dinastičke porodice svetitelj i svetica različitih konfesija.
I ne treba se zavaravati, nije riječ o novoj ulozi crkve, riječ je o novim okolnostima, kojima se crkva, kao „živi organizam“ prilagođava, dok njena suštinska misija ostaje identična prvotnom cilju - da „vlada“ nad vjerujućima, da oprašta i spašava-navela je Miranović.
