Bar: Manje poznata istorija zabilježena fotografskim objektivom
Izvor: Bar info
Autori: Savo Marković, Nikola Ratković
Foto: Privatna arhiva
Fotografije koje su ovjekovječile neke od trenutaka iz istorije Bara, okom i objektivom onovremenih snimatelja bilježe mnoštvo podataka o prošlosti koji promiču pisanim dokumentima.
Fotografski album koji tematizuje zbivanja iz prelomnog razdoblja 1918/19. sadrži vizuelna svjedočanstva i obavještenja o životu u Baru, a među njima se ističu vedute Starog grada, prikaz Baranki i djece koji izlaze iz katoličke crkve i doček francuskog generala Žorža Humberta ispred Zmajevca.
General Humbert je u maju i junu 1919. godine bio u misiji na Jadranu s ciljem prikupljanja obavještenja o političkim i vojnim aktivnostima Italijana u najosjetljivijoj fazi mirovnih pregovora u Parizu i međusavezničkoj krizi.
Tim se zbivanjima posebno bave italijanska i francuska istoriografija.
Dolazak generala Humberta ispred Zmajevca
Prethodilo im je oslobođenje od okupatora oktobra 1918, proglašenje ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom na Velikoj narodnoj skupštini u Podgorici i Prvodecembarsko ujedinjenje u Kraljevinu SHS.
Po odluci Međusavezničke komisije u Versaju, dolazak trupa engleske, francuske i italijanske vojske i njihovo posjedanje u Baru trebalo je da pomogne pri uspostavi nove vlasti.
Međutim, komandant italijanske posade u Baru, čije je ljudstvo znatno nadmašivalo ostale garnizone, smatrao se najstarijim savezničkim komandantom i nije pokazivao previše spremnosti za saradnju sa vojnim i civilnim vlastima.
Uslijedio je Božićni ustanak 3. januara 1919. pod vođstvom Jovana Plamenca i tokom cijele 1919. godine Bar je bio glavno poprište događaja, gdje je već 4. februara pokušaj dolaska patrole i žandara iz lokalne stanice kao dio operacije sprječavanja iskrcavanja crnogorskih pobunjenika završio pucnjavom na italijanske stražare koji su čuvali gat.
Sukobi između Italijana i žandara Kraljevine SHS na Sutormanu i brdima oko grada nastavili su se u junu i julu, a bilo je i incidenata u kojima su se italijanski vojnici sukobili s crnogorskim komitima i njihovim lokalnim protivnicima.
Smotra koju vrši na Pristanu general Humbert
General Žorž Humbert, rođen 1862. godine, diplomirao je kao najbolji u klasi na Sen-Siru i započeo karijeru u kolonijalnim pukovnijama u Tonkinu i na Madagaskaru.
Nakon što je 1891. g. stekao diplomu štabnog oficira, služio je kao ađutant predsjednika Feliksa Foroa od 1896. do 1899, da bi 1904. bio imenovan za zamjenika načelnika u jednoj od kancelarija Glavnog štaba.
General-major od 1914, preuzeo je zapovjedništvo nad 3. armijom 1915, zapovijedao 7. armijom 1918, a zatim 2. vojnom regijom od januara do marta 1919.
General Mordak, načelnik kabineta Žorža Klemansoa, stavio ga je 8. aprila 1919. na raspolaganje s ciljem dobijanja vojnog zapovjedništva na Istoku, ali se situacija među saveznicima promijenila pogoršanjem francusko-italijanskih odnosa.
Kad je Humbert napustio Pariz 11. maja 1919, kriza je dosegla vrhunac.
General Humbert je krenuo na Balkan pod krinkom inspekcije francuskih trupa stacioniranih u jadranskim zemljama, ali je njegova misija bila proučavanje italijanskih akcija.
Stigavši u Veneciju 13. maja 1919., krenuo je za Rijeku, gdje je boravio do 19. maja. Putovanje obalom do Kotora započeo je 20. maja.
U Rijeci, Dalmaciji, Crnoj Gori i Albaniji suparništva i napetosti su se kristalizovali u najoštrijim oblicima, ponekad se manifestujući između francuskih vojnih predstavnika koji su podržavali jugoslovenski uticaj, i italijanskih oficira, koji su mu se opirali.
Bar se od jeseni 1918. nalazio na međusavezničkoj okupacijskoj teritoriji, a od Obota i Bojane počinjalo je središnje, vojno-garnizonsko područje Skadra, kojim je upravljala Međunarodna komisija na osnovu ranijeg sporazuma između velikih sila.
Zapovjednik tog sektora bio je Francuz, pukovnik Žozef Mari Fransoa Albert Bardi de Furto koji nije bio naklonjen Italijanima, kao što nije bila ni francuska diplomatija u pogledu italijanske vanjske politike na zapadnom Balkanu.
Zbog toga je italijansko Ministarstvo mornarice odlučilo da se za čelnika Lučke uprave Bara imenuje lučki oficir s činom potpukovnika.
Glavni inspektor Barskog društva Pietro Lanino, vjerovao je da Francuzi žele da učine Bar svojom pomorskom bazom, namjeravajući da koriste luku, željeznički i jezerski prijevoz u svrhu snabdijevanja.
Italijanski oficiri barskog garnizona u luci s jednim američkim oficirom i pripadnicom Crvenog krsta. Bar, avgust 1919.
Stigavši u Crnu Goru, Humbert je prošao kroz Cetinje, Virpazar, Bar i Skadar. Na Krf se iskrcao 24. maja.
Obavijestio je odatle Pariz da su italijanske akcije u Crnoj Gori i sjevernoj Albaniji vrlo intenzivne, pri čemu su “u malom kraljevstvu, zahvaćenom tinjajućim građanskim ratom između pristalica ujedinjenja sa Srbijom i branilaca Nikole I, kralja Crne Gore, Italijani favorizovali potonje; odbili su da intervenišu kad su separatisti podsticali nemire na području pod njihovim zapovjedništvom, pa čak su išli toliko daleko da su primili vođe pobunjenika“.
Italijani su bili uznemireni pojavom francuskog generala na jadranskom području, tumačeći to kao indiciju francuskog neprijateljstva prema njima.
Humbert je 6. juna 1919. sastavio pravu optužnicu protiv Italije, osvrnuvši se na pitanja obrađena u njegovim prethodnim komunikacijama i zaključujući da je Italija nastojala „da osigura hegemoniju nad Jadranom i izvuče iz toga sve ekonomske i političke prednosti, [kako bi] zagarantovala budućnost ovog postignuća neumoljivom borbom protiv svakog razvoja podunavske sile sposobne da postane zastrašujući suparnik, posebno iskorištavanjem povoljnog pristupa moru“.
Prosrpske simpatije, iako suptilne i oprezne, isticale su uvjerenje o teškoj izgradnji Jugoslavije koja je polagala sve svoje nade u Francusku, koja ju je već jednom spasila i bez koje bi njen nacionalni projekt ostao neostvariv.
Kontakti s italijanskim kolegama, gorko razočaranim prema nezahvalnoj Francuskoj, brzo su Humberta uvjerili da oni ukazuju na Francusku kao glavnog krivca za jadransku blokadu: misiju je završio ne skrivajući pesimizam u pogledu budućnosti francusko-italijanskog saveza.
Nakon podnošenja izvještaja imenovan je za glavnog inspektora u Parizu.
Sukobi na barskom području su se nastavili, pa je i u novembru i decembru 1919. italijansko zapovjedništvo u Baru izvještavalo o napadima Raspopovićevih ljudi na „srpsko-jugoslovenske“ garnizone, a 7. januara 1920. (Savo) Raspopović je prijavljen u Mikulićima pa su to područje okružili ljudi iz vojne komande u Baru i kontrakomiti; napad je pokrenut ujutro 9. januara i u Baru se gotovo četiri sata čula jeka rafala iz pušaka, bombi, mitraljeske i topovske vatre, ali je Raspopović ponovo uspio da izbjegne zarobljavanje.
Krajem februara i početkom marta 1920. francuske jedinice (tri voda iz Bara i oficir s 25 vojnika iz Virpazara) su se evakuisale.
Britanci su takođe napustili Virpazar i Bar krenuvši prema Skadru između 27. i 30. aprila, dok je italijanska vojska (koja je čuvala željeznicu i luku), s obnovljenom kategoričnom naredbom da ignoriše sukobe koji su se događali na tom području, Bar napustila u junu 1920. godine.
Ispred katoličke crkve na Gretvi
Listajući fotografski album iz tog vremena, zanimljivo je da to važno vizuelno svjedočanstvo, osvrtima na grad i lokalno žiteljstvo očima stranaca, potcrtava odnose među nekadašnjim saveznicima.
Fotografija Baranki s djecom na izlasku iz crkve čini uočljivim tradicionalnu gradsku žensku katoličku nošnju, posebno njen element poznat kao džuba – haljetak bez rukava zvonolike forme, dužine do koljena.
Upoređujući ovu fotografiju s razglednicom grupe žitelja i žiteljki Gretve iz 1916. (takođe u zbirci Nikole Ratkovića) primjećuje se da su na njima prikazane po svoj prilici i neke iste ženske osobe, u kontekstu koji odražava različit društveni status i mogućnosti.
Ovjekovječivši svakodnevicu, onime što prikazuju, fotografije predočavaju tako i porodičnu istoriju i mikroistoriju, predstavljajući pozadinu kao istoriju dugog trajanja.
