Crtice o staroj crnogorskoj dijaspori u Carigradu
U rubrici Škrinja premijerno objavljujemo tekst o crnogorskoj dijaspori u Carigradu iz pera mr Ivana Jovovića iz Bara, autora i urednika brojnih publikacija i istoriografskih djela. Specijalno za Feral.bar, nakon opsežnog izučavanja crnogorske dijaspore u Carigradu Jovović je napisao ovaj članak koji prate ekskluzivne fotografije, djelo prof. Anta Zgradića. Autor članka se profesionalno bavi crnogorskom dijasporom, a urednik je i koautor nedavno objavljene monografije “Dijaspora Crne Gore u prošlosti i sadašnjosti”.
………………………………………………………………………………..........................................................
Proučavanje migracionih tokova sa crnogorskog prostora je gotovo neiscrpna istraživačka tema. Iako su determinisani intervali i smjerovi iseljavanja stanovništva sa crnogorskom prostora u protekla tri – četiri vijeka, čini se da još uvijek nijesmo u mogućnosti da upotpunimo koloritnu predstavu mozaika kao što je dijaspora Crne Gore u prošlosti.
Uostalom, ni mnogo veće nacije, niti države sa dužim pristupom u institucionalnom djelovanju i većim kadrovskim kapacitetima nemaju u potpunosti zaokruženu spoznaju o vlastitoj dijaspori, što je i razumljivo, ako se u obzir sva složenost predmetne tematike.
Kada iz savremene perspektive govorimo dijaspori Crne Gore u Republici Turskoj, onda prevashodno mislimo na generacije naših iseljenika i njihovih potomaka koji su dominatno napuštali prostor Crne Gore nakon Balkanskih ratova, mada migracije muslimanskog stanovništva u tom smjeru sa nešto manjim intenzitetom odvijale su se do sredine XX vijeka.
Iz sličnih motiva, samo malo dalje u prošlosti, iseljavalo se hrišćansko stanovništvo sa ovog područja, od Mletačke Republike do carske Rusije. Nezavisno od njihove vjerske ili druge orjentacije, mnogi iseljenici su u minulim vremenima ostavili dovoljno tragova da ih možemo identifikovati sa zemljom svog porijekla – Crnom Gorom.
Uprkos antagonitstičkim osmansko – crnogorskim odnosima kroz istoriju, Carigrad je naročito u XIX vijeku bio mjesto u kojem su živjeli i radili, odnosno bili u pečalbi mnogi Crnogorci. Neki od njih su se školovali u Carigradu na tamošnjim fakultetima, licejima, zavodima i bogoslovijama.
Sve do pred kraj Osmanskog carstva, tačnije druge decenije XX stoljeća Carigrad ili Konstantinopolj, kako je nazivan u korespondenciji hrišćanskih država, bio je prva multinacionalna metropola u Evropi, u kojoj su osim Turaka, po njegovim četvrtima i ulicama živjele zajednice Grka, Jermena, Jevreja, Francuza, ali i drugih istočnjačkih naroda, mada je bilo mnogo ljudi sa Balkana, Srba, Bugara, Hrvata, Albanaca, uključujući i Crnogorce.
Prema dosadašnjim izvorima, procjenjuje se da se sredinom XIX vijeka u Carigradu nalazilo oko 4.000 Crnogoraca, mada njihov broj sa većim stepenom preciznosti možemo pratiti tek od uspostavljanja diplomatskih odnosa Knjaževine Crne Gore sa Osmanskim carstvom 1879. godine. Iako su Crnogorci do Berlinskog kongresa bili formalno u sastavu Osmanskog carstva, oni su u Carigradu imali svog političkog predstavnika, koji je reprezentovao njihove lične i kolektivne interese ne samo pred osmanskim već i pred diplomatsko – konzularnim predstavništvima stranih država u Carigardu.
Od sredine XIX vijeka starješina Crnogoraca u Carigradu imao je titulu Hrvat – baše, koja je bila izbornog karaktera, s obzirom da ih je na prijedlog crnogorskog knjaza Senat uvodio u službu. U jednom od objašnjenja zašto su se Crnogorci u Carigradu predstavljali Hrvatima odgovor nalazimo u pragramtičnim razlozima, s obzirom da im je, po kazivanju putopisca Ljuba Nenadovića, bilo zabranjeno putovati tamo, pa su se predstavljali Hrvatima, koristeći se kriptoidentitetom, što im je omogućavala sličnost jezika i bliskost narodnih nošnji Crnogoraca i Dalmatinaca.
U do sada poznatoj literaturi funkciju hrvat – baša obavljali su u Carigradu pojedinci iz istaknutih crnogorskih bratstava : Martinovića, Jovićevića, Pejovića, Plamenaca i Vukanovića. Po ocjeni stručne javnosti, u djelovanju hrvat – baša u Carigradu prepoznaju se začeci prvih stalnih crnogorskih diplomatskih predstavnika u inostranstvu.
Treba naglasiti da je nedovoljno izučena brojnost i struktura iseljenika sa crnogorskog primorja u Carigradu, prije svega, hrišćanskog življa (katolika i pravoslavnih) do 1878. godine, naročito onog dijela koje se nalazilo u sastavu Osmanskog carstva.
Ovdje prvenstveno mislimo na stanovištvo sa područja barske opštine (izuzimajući Crmničane, koji su bili pod ingerencijom crnogorskog hrvat – baše), dok je prisustvo pripadnika crnogorskih plemena sa primorja u Carigradu, Paštrovića i Grbljana, jednostavnije odrediti, s obzirom da je za izdavanje njihovih putnih isprava bila nadležna administracija Habsburške monarhije.
Na osnovu jednog izvještaja barskog nadbiskupa iz 1809. godine upućenog rimskoj kuriji zaključujemo da se većina katolika sa barskog područja, muška radna snaga, nalazila na pečalbi u Carigradu, što indicira na mogućnost da je proces odlaska započet još krajem XVIII stoljeća, kao što je ostala nepoznanica, koliki broj njih je zasnovao porodice i ostao u Carigradu, s obzirom da iz dostupnih popisnih podataka zapažamo da brojnost katolika tokom cijelog XIX vijeka stagnira u Baru, a drugih masovnih iseljavanja u tom razdoblju nije bilo.
Poput Crnogoraca, tako su i Barani do 1878. godine imali svoje lokalne zastupnike u Carigradu, koji su birani na plemensko – bratstveničkom principu. U objavljenoj literaturi susrijećemo svega dva lica sa barskog područja koji su imali titulu hrvat – baše, Mitar Vicković iz Zubaca i Petar Đurišić iz Spiča. Gotovo da nema familije sa barskog područja a da njihovi preci u dužem ili kraćem periodu nijesu boravili ili se trajno nastanili u Carigradu.
I autoru ovog članka su čukunđed i prađed boravili u Carigradu u drugoj polovini XIX vijeka (prebaba Marija Gaspara Jovović, rođena Madžar iz Spiča, završila je žensku francusku školu u Carigradu). Svjedočanstva o životu i radu naših predaka u Carigradu, osim u porodičnim predanjima, djelimično su sačuvana u nekim materijalnim tragovima, uglavnom stvarima za pokućstvo (escajzi, bokali, čaše i sl.), zatim požućelim fotografijama na kojima naši stari zorno poziraju u civilnim odjelima ili narodnoj nošnji, ali i u raznim drugim memoralijama (pasošima, pismima, knjigama i dr.), koje bi danas zasigurno imale muzeološku vrijednost, te bili adekvatni artefakti za budući Muzej ili Dom iseljenika – dijaspore Crne Gore, što se, inače, kao inicijativa nalazi u aktuelnim planovima državnih organa i ustanova Crne Gore.
Jedno od rijetkih sačuvanih svjedočanstva o prisustvu barskih katolika (Starobarana, Spičana, Šušanjana, Zubaca i Šestana) tokom XIX stoljeća u Carigradu jesu grobne ploče na slovenskom jeziku na francuskom katoličkom groblju Ferikoj, mada je jedan manji dio Barana sahranjen na ostalim katoličkim grobljima u Carigradu.
Zahvaljujući profesoru književnosti Antu Zgradiću iz Sutomora, koji je prilikom boravka u Istanbulu fotografisao samo dio grobnih spomenika, u mogućnosti smo da prepoznamo prezimena familija sa barskog područja čiji su preci sahranjeni u Carigradu (Vuksanović, Karaman, Paović, Đenđinović, Marđonović, kao i onih sa patronimskom i geografskom odrednicom). Priložene fotografije imaju dokumentarnu vrijednost, s obzirom da nadomještaju naša saznanja koja bi proizilazila iz arhivskih ili nekih drugih izvora i literature.
Nažalost, do sada nijesu izvršena bilo kakva istraživanja po crkvenim arhivima niti je inicirano proučavanje građe koja je pripadala francuskim, austrijskim ili ruskim poslanstvima u Carigradu, a kojima su se obraćali naši iseljenici za razne usluge ili zaštitu.
Upravo zbog toga blijede sjećanja o našim ljudima u Carigradu, koji su tamo ostvarili značajne karijere, između ostalih, izdvojićemo zaboravljenog sveštenika Đura Jelića iz Spiča, kao visoko pozicioniranu ličnost Vaseljenske Patrijaršije, a koji je ostao upamćen po tome što je od 1847. godine redovno snadbijevao bogoslužbenim knjigama svoj uži zavičaj.
Ostao je mali broj porodica u Baru koje održavaju rođačke veze, sada već sa dalekim srodnicima u Carigradu, odnosno Istanbulu ili uopšte imaju saznanja o tome, osim ako ih prijatno ne iznenadi obavještenje da su postali nasljednici imovine nekog nepoznatog rođaka iz Turske.
Zanimljivo je da su osmanske vlasti, iako su imale pouzdana saznanja o političkoj orjentaciji crnogorskih iseljenika prema Osmanskom carstvu, ne samo da su im da bez ikakvih smetnji dozvolile da borave i stiču imetak, nego su istim omogućile stalno nastanjenje, pa čak i onim iseljenicima, poput onih iz Spiča, koji su u čast pobjede ruske vojske nad Osmanlijama u ratu 1877 – 1878. godine u San Stefanu (danas predgrađe Istanbula) materijalno podržali izgradnju grandioznog spomenika palim ruskim vojnicima.
I početkom XX vijeka nastavljen je trend odlaska crnogorske radne snage u Carigrad i druge gradove Osmanskog carstva, ne samo iz Knjaževine/Kraljevine Crne Gore, nego i sa područja koje je ušlo u sastav Austro – Ugarskog carstva, s obzirom da ukupni ekonomski ambijent u zadnja dva desetljeća XIX vijeka, uprkos odlasku Osmanija, nije značajnije unaprijeđen.
Uostalom, nekadašnja spičanska opština, koja je obuvatala Spič i Šušanj, bila je jedna od najnerazvijenijih područja Habsburške monarhije. Na razmeđi XIX i XX vijeka smjer migracija crnogorskog stanovništva se postepeno mijenja, i okreće se prema zemljama Sjeverne i Latinske Amerike, gdje i danas žive pripadnici četvrte, ili čak pete generacije crnogorskih iseljenika.
Dešavanja tokom Prvog svjetskog rata, kao i napad grčke vojske 1919. godine podržan savezničkim britanskim, američkim i francuskim trupama uslovio je ubrzan raspad Osmanskog carstva, ali i rađanje u borbi za nezavisnost Republike Turske 1922. godine.
Taj razarajući etnički i vjerski konflikt prouzrokovao je teške i dalekosežne posljedice, uključujući tzv. humana preseljenja stanovništva. Reperkusije tih događanja su se u najvećoj mjeri doticala i crnogorskog iseljeništva, koje je podijelilo sudbinu hrišćana u Turskoj.
O daljoj sudbini stare crnogorske dijaspore u Carigradu raspolažemo sa veoma oskudnim podacima, jer su, u međuvremenu, sa međunarodne političke pozornice nestale Kraljevina Crna Gora i Austro – Ugarsko carstvo, odnosno ugašena diplomatska predstavnštva, čiji su državljani bili crnogorski iseljenici. O odnosu nove države, Kraljevine SHS/Jugoslavije prema crnogorskim iseljenicima potrebna su arhivska istraživanja, da bi se utvrdio broj onih crnogorskih iseljenika koji su zatražili prijem u jugoslovensko državljanstvo.
Ova tema je rijetko tretirana u našoj stručnoj i naučnoj javnosti. Izuzetak predstavlja rad „ Crnogorski iseljenici u Turskoj “ prof. dr Šerba Rastodera, koji se temelji na građi poslanstva Kraljevine SHS u Carigradu (1925 – 1928), gdje su prikazani zahtjevi, odnosno potraživanja u pogledu isplate ratne odštete 63 jugoslovenska državljanina od Republike Turske, a među kojima je bio najveći broj crnogorskih iseljenika (poimenično navedenih), pa na osnovu prezentovanog spiska zaključujemo da je značajan broj njih poticao sa barsko – paštrovskog područja.
Ipak, bilo je i onih, istina malobrojnih, koji su prihvatili nastale okolnosti, i nastavli život kao državljani Republike Turske. To potvrđuje bibliografija o crnogorskom iseljeništvu, u kojoj nailazimo na novinske natpise o Crnogorcima u Republici Turskoj, a jedan od tih izaziva posebnu pažnju zbog njegove sadržine.
Riječ je o otvorenom pismu Baranina Marka Tripovića u kojem se obraća Ligi naroda (međunarodna organizacija između dva svjetska rata koja predstavlja ekvivalent onome što su od 1945. godine Ujedinjene nacije) preko carigradskog lista „ La Republique “, koji je za potrebe diplomatskog kora i inostrane javnosti izlazio na francuskom jeziku do kraja Drugog svjetskog rata, kao glasilo kemalističke republikanske orjentacije.
Iako nemamo saznanja o spomenutom licu, njegovom statusu, profesiji ili nekom drugom ličnom svojstvu, znamo da su Tripovići porodica koja se pominje još u XVIII stoljeću u matičnim knjigama Župe Stari Bar, Barske nadbiskupije, a i danas žive u Baru. Izvode iz pisma Ligi naroda Marka Tripovića prenijela je ondašnja domaća štampa, cetinjski list „ Narodna riječ “, u broju 9, od aprila 1927. godine, pod naslovom “ CRNOGORAC PRONALAZAČ otkriće djelovanja telegrafije na čovječije tijelo”.
Imajući u vidu da je predmetni članak izvorno objavljen respektabilnom glasilu toga doba, ovaj kratak osvrt na staru crnogorsku dijasporu u Carigradu je prigodna prilika da se upoznamo sa izvodima iz pisma našeg iseljenika, koje iz današnje vizure djeluje prilično naivno.
Naime, u navedenom članku objavljenom u “ Narodnoj riječi” navodi se da se na vidnom mjestu u carigradskom listu “ La Republique ” nalazi pismo Marka Tripovića iz Bara, koji živi u Carigradu, koji se obraća Ligi naroda povodom njegovog pronaska, za kojeg kaže da je ” koristan ako se upotrebi na poštene ciljeve t.j. u službi pravde pri istraživanju zločina, a u nauci kao dokaz telepatije. Štetan bi bio ako bi upotreba njegova pala u ruke nesavjesnim licima, koja bi ga upotrijebila u lične ciljeve, čineći njim ubijstva i lopovluke “.
U tekstu se daje jedna krajnje futuristička predstava tog pronalaska, tj. prikazuje se dejstvo radio – talasa na psihu čovjeka. Kako je pronalazač mislio da njegov izum ima upotrebnu vrijednost, on se u nastavku pisma obraća Ligi naroda da ona ovlasti nekog od ambasadora u Republici Turskoj, kojem bi on stavio na uvid njegovo otkriće, s obzirom da je svoj izum namjeravao da patentira, odnosno da ga proda.
I ovdje se završavaju sva dalja saznanja o tzv. otkriću i njegovom pronalazaču, kao što crnogorska bibliografija sve manje bilježi novinskih natpisa o crnogorskim iseljenicima u Republici Turskoj do 1941. godine.
Intenzivno prisustvo crnogorskih iseljenika u XIX i prvim decenijama XX vijeka u Carigradu i drugim mjestima Osmanskog carstva obavezuje ne samo pasionirane istraživače dijaspore nego i crnogorske institucije na prikupljanje, sistematizovanje građe i njeno publikovanje, a takav pristup se prepoznaje u radu Uprave za dijasporu, jer posvećenim radom imamo priliku da oplemenimo multikulturalni identitet savremene Crne Gore, jer dijaspora bez obzira na minula vremena i geografske koordinate predstavlja integralni dio državnog i nacionalnog bića Crne Gore.
U konkretnom slučaju, postoji bitna istorijska poveznica za crnogorsko – turske odnose, i obratno, pa bi eventualna istraživanja u ovom pravcu stvorila pretpostavke za reinterpretaciju jednog segmenta crnogorsko – turskih odnosa.
Mr. sc. Ivan Jovović
- Tagovi:
- Dijaspora
- Anto Zgradić
- Ivan Jovović
